Integriteitsmanagement is een betrekkelijk nieuwe term. Het betreft de letterlijke vertaling van integrity management dat in wetenschappelijke context snel opmars maakt, vooral onder bestuurskundigen. In andere disciplines en sectoren wordt gebruik gemaakt van alternatieve maar aanverwante termen als compliance programs en ethics management. Onze overheid hanteert tot op heden het begrip integriteitsbeleid.

Al met al behoorlijk wat terminologische variatie, die niet bepaalt bijdraagt aan de soepele uitwisseling van kennis, expertise en ervaringen tussen verschillende vakgebieden. De term integriteitsmanagement – die zowel de naleving van regels (compliance) als het bevorderen van ethisch gedrag (ethics) omvat – is in dit opzicht redelijk overkoepelend en derhalve geschikt om de brug te slaan tussen verschillende vakgebieden. Voor de overheid is integriteitsmanagement bovendien een aantrekkelijk substituut voor het inmiddels wat sleets geraakte begrip integriteitsbeleid.

Integriteitsbeleid
Bij beleid gaat het volgens Wikipedia om een systematische en doelgerichte aanpak om problemen op te lossen op basis van een samenhangend geheel van maatregelen, middelen en tijdsplannen. In de praktijk voldoet het integriteitsbeleid van de meeste overheidsorganisaties echter niet aan deze kwalificaties. Overheidsorganisaties beschikken doorgaans wel over diverse – meestal de verplicht gestelde – integriteitsmaatregelen. Maar van een samenhangende aanpak, duidelijk geformuleerde doelen, een concreet tijdpad en voldoende middelen is zelden sprake. Sterker nog, in veel beleidsdocumenten wordt het begrip integriteit niet eens (goed) gedefinieerd. Dat is echter wel nodig om het probleem dat het beleid beoogt aan te pakken nauwkeurig te kunnen formuleren en begrijpelijk te kunnen communiceren; wat weer belangrijk is voor het draagvlak voor het beleid.

 

Begripsmatige duidelijkheid (conceptual clarity) is ook noodzakelijk voor het kunnen formuleren van adequate beleidsdoelstellingen

 

Begripsmatige duidelijkheid (conceptual clarity) is ook noodzakelijk voor het kunnen formuleren van adequate beleidsdoelstellingen, zorgt ervoor dat alle relevante actoren de beleidsintenties en -doelstellingen op dezelfde manier interpreteren en vermindert daardoor misverstanden en inconsistenties tijdens de uitvoering. Bovendien is het zonder een duidelijke definitie haast onmogelijk om adequate, meetbare indicatoren te ontwikkelen om de effectiviteit van het beleid mee te kunnen evalueren.

Integriteitsmanagement
De gebrekkige vormgeving van het integriteitsbeleid bij overheidsorganisaties hangt waarschijnlijk samen met het ontbreken van een duidelijke visie op wat integriteit(sbeleid) precies is en hoe dit geoperationaliseerd dient te worden. Het huidige integriteitsbeleid voorziet voornamelijk in een opsomming van allerlei verplichte integriteitsmaatregelen. Deze separate maatregelen tellen echter niet automatisch op tot een complete, coherente en effectieve integriteitsaanpak.
De term integriteitsmanagement is daarentegen specifieker omschreven en zou op grond van de literatuur als volgt kunnen worden samengevat: het op samenhangende wijze bevorderen van integriteit vanuit een systematische en procesmatige aanpak op basis waarvan de inhoud, samenstelling en de implementatie van de maatregelen en activiteiten doorlopend worden geëvalueerd en bijgesteld. De Algemene Rekenkamer sluit daarbij aan en formuleert het als volgt in het rapport Integriteit als basis (2024, p.15):

‘Onder een goed werkend integriteitsbeleid verstaan we een samenhangend geheel van maatregelen om integer gedrag te bevorderen… Integriteitsbeleid is het effectiefst als de onderdelen niet op zichzelf staan, maar elkaar aanvullen en ondersteunen… Des te belangrijker is het dat kerndepartementen de samenhang tussen de onderdelen van het integriteitsbeleid in het oog houden. En dat de basis van het integriteitsbeleid op orde is…Een effectief integriteitsbeleid vereist een duurzame en samenhangende benadering. Een aanpak die niet alleen ontstaat in reactie op incidenten, maar die voorkomt uit permanente en systematische aandacht voor integriteit.’

Gevoelsmatige verschillen
Integriteitsbeleid en integriteitsmanagement verschillen niet alleen in de mate van specificatie (wat het is en inhoudt) maar hebben ook een andere connotatie (hoe het voelt en klinkt). Integriteitsbeleid klinkt bureaucratisch, formeel, van bovenaf opgelegd, statisch en roept associaties op met een geduldige en overwegend papieren werkelijkheid. Integriteitsmanagement klinkt daarentegen als een meer actiegericht, dynamisch en continue verbeterproces. Bovendien straalt deze term uit dat integriteit geen vanzelfsprekend en rustig bezit is, maar dat organisaties er actief op dienen te sturen.
Daardoor kan de term integriteitsmanagement echter ook enige weerstand oproepen. De term heeft iets mechanisch en instrumenteels in zich en suggereert dat integriteit eenvoudig beheerst kan worden, wat afbreuk doet aan het intrinsieke en morele karakter ervan. De term kan ook de indruk wekken dat integriteit een middel is om andere doelen te bereiken in plaats van een doel op zich; dat het vooral een imagokwestie is, gericht op het voorkomen van reputatieschade.

Terminologische upgrade?
De term integriteitsmanagement klinkt zonder meer actiever, aantrekkelijker en geeft meer cachet aan het werk dat in dit verband wordt verricht. Daarnaast past het bij het toegenomen gebruik van het woord management. Denk bijvoorbeeld aan: kwaliteitsmanagement, crisismanagement, personeelsmanagement en watermanagement.
Maar naast een cosmetische upgrade, kan de inhoudelijk beter uitgewerkte term integriteitsmanagement ook een impuls geven aan de noodzakelijke verbetering (een meer samenhangende, doelgerichte, procesmatige en effectieve integriteitsaanpak) van de kwaliteit van het huidige integriteitsbeleid. Het gebruik van de term integriteitsmanagement binnen de overheid zou derhalve een goede ontwikkeling zijn. Tenminste, als het niet blijft bij een taalkundige verandering en gewaakt wordt voor een al te mechanische en reputatiegerichte integriteitsbenadering.

Duidelijke visie
Op het eerste gezicht lijkt het misschien een semantische kwestie. Maar begrippen en termen – hoe ze gedefinieerd en geoperationaliseerd worden, alsmede hun gevoelswaarden – doen ertoe. Ook in de praktijk. Uiteraard zijn nieuwe labels niet altijd nodig om tot gewenste veranderingen te komen. Met het formuleren van een duidelijke visie op wat integriteitsbeleid precies is, inhoudt en hoe het geoperationaliseerd kan worden kan in principe hetzelfde worden bereikt. De beschikbare kennis over integrity management kan daar gedienstig bij zijn.
De minder goede aansluiting bij de wetenschappelijke en internationale praktijk blijft dan wel een punt van aandacht. Daarnaast is het de vraag of en hoe de positieve gevoelswaarde die als het ware is ingekapseld in de term integriteitsmanagement (actief, dynamisch en continue) is over te brengen op het begrip integriteitsbeleid. Hoe dan ook, het wordt hoog tijd om meer scherpte aan te brengen in de wenselijke vormgeving en uitvoering van het stelsel van integriteitsbevorderende maatregelen en activiteiten binnen het openbaar bestuur. Effectief integriteitsbeleid vooronderstelt immers meer dan de invoering van separate – verplicht gestelde – integriteitsmaatregelen. Zoals altijd ben ik erg benieuwd hoe u hier tegenaan kijkt. Kunt u zich in mijn argumentatie vinden, vindt u het vergezocht, mist u iets, bent u het er niet mee eens, of heeft u andere suggesties? Ik hoor het graag…